Piotr Brylski
radca
Departament Innowacyjności i Komunikacji

Kwartalnik Urzędu Patentowego RP
Numer 4/55/2022

W ciągu ostatnich 50 lat świat był świadkiem przełomowych innowacji i rewolucyjnych zmian, które wpłynęły na gospodarkę, miejsca pracy, a nawet samo społeczeństwo, fundamentalnie odmieniając sposób, w jaki żyjemy, pracujemy i odnosimy się do siebie nawzajem. Sztuczna inteligencja i powiązane technologie należą do najważniejszych motorów przemian i mają wpływ na każdy obszar praw własności intelektualnej. Badanie Urzędu Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO) rzuca światło na to, w jaki sposób te technologie są wykorzystywane zarówno do ochrony wzorów przemysłowych i praw autorskich, jak i do ich naruszania. Jest skłaniającą do refleksji podróżą po różnych typach aplikacji SI, które mają poważne konsekwencje dla własności intelektualnej.

Zrozumienie implikacji tych przemian jest kluczowe w czasach, gdy Czwarta rewolucja przemysłowa (4IR) przekształca praktycznie każdą dziedzinę gospodarki i społeczeństwa. Obserwujemy wynalazki i przełomy w dziedzinie transportu autonomicznego, biotechnologii, Internetu Rzeczy, inteligentnych urządzeń, sztucznej inteligencji, druku 3D, robotyki i obliczeń kwantowych. Wynalazki te wpływają między innymi na opiekę zdrowotną, transport, rolnictwo i organy ścigania, a tempo globalnych innowacji znacznie przyspieszyło w ciągu ostatniej dekady. Według niektórych szacunków do 2023 r. na świecie będzie około 29 miliardów połączonych urządzeń wykorzystujących technologie sztucznej inteligencji, a leżące u ich podstaw algorytmy stają się coraz bardziej centralne. Wyzwania – zwłaszcza dla organów ds. własności przemysłowej – w interesujący sposób przedstawia badanie pt. „Study on the impact of artificial intelligence on the infringement and enforcement of copyright and design” opublikowane przez EUIPO w 2022 r.

Jak donoszą Europejskie Centrum ds. Cyberprzestępczości (EC3) Europolu, Agencja UE ds. Cyberbezpieczeństwa (ENISA) oraz Organizacja Narodów Zjednoczonych, ro-śnie liczba naruszeń praw własności intelektualnej dokonanych ze złośliwym wykorzystaniem różnych nowych technologii, w tym sztucznej inteligencji. W maju 2021 r. Rada UE uznała przestępczość związaną z naruszeniami własności intelektualnej za jeden z 10 najważniejszych priorytetów w walce z przestępczością zorganizowaną na lata 2022–2025. Do rozwiązania tej kwestii posłuży europejska multidyscyplinarna platforma przeciwko zagrożeniom przestępczym (EMPACT). Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej, za pośrednictwem Europejskiego Obserwatorium Naruszeń Praw Własności Intelektualnej, będzie aktywnie zaangażowany we wspieranie realizacji tego priorytetu w ramach EMPACT.

W tej nowej erze bardzo ważne jest, abyśmy przyjęli „inteligentne strategie” intelektualne, a EUIPO we współpracy ze siecią swoich partnerów i interesariuszy opracowuje narzędzia i promuje najlepsze praktyki. To badanie stanowi kolejny krok na drodze do stworzenia centrum doskonałości własności intelektualnej, w którym nowe technologie i sztuczna inteligencja działają w celu ochrony legalnych firm i obywateli – podkreślają władze EUIPO.

Na początku 2019 r. EUIPO powołało grupę ekspertów ds. wpływu technologii (Technology Expert Group, EG). W skład grupy wchodzą eksperci posiadający wiedzę i praktyczne doświadczenie w monitorowaniu wpływu nowych i powstających technologii na naruszanie i egzekwowanie praw własności intelektualnej. Grupa stosuje specyficzne podejście oparte na adaptacji teorii „kodu i innych praw cyberprzestrzeni” Lawrence’a Lessiga (teoria kodów), która opisuje, w jaki sposób ludzka aktywność on-line jest regulowana przez prawo, normy społeczne i rynek, z uwzględnieniem technicznej infrastruktury (określanej jako „kod”). Teoria kodu została zaadaptowana przez grupę w tym sensie, że uważa ona, że każdy wpływ technologii na własność intelektualną powinien być rozpatrywany z czterech punktów widzenia: rynku, prawa, kontekstu społecznego i samej technologii.

Grupa EUIPO opracowała unikalną metodykę zwaną „technicznym łańcuchem własności intelektualnej” (ang. Intellectual Property Tech Chain), która została szczegółowo opisana w pierwszym raporcie, opublikowanym we wrześniu 2020 r., zatytułowanym „Intellectual Property Infringement and Enforcement Tech Watch Discussion Paper 2020”. Zgodnie z tą metodyką rozwój dowolnej aplikacji przebiega w czterech krokach:

•  eksploracja, tj. ocena technologii w celu ustalenia, czy można ją wykorzystać do naruszenia lub ochrony/egzekwowania własności intelektualnej;
• konwersja technologii umożliwiająca osiągnięcie wyznaczonego celu;
• uzbrojenie, czyli finalizacja rozwoju aplikacji;
• wykorzystanie, tj. faktyczna monetyzacja lub wykorzystanie aplikacji do naruszenia lub ochrony/egzekwowania własności intelektualnej.

W 2021 r. EUIPO zleciło Międzyregionalnemu Instytutowi Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Badań nad Przestępczością i Wymiarem Sprawiedliwości (UNICRI) prze-prowadzenie pierwszego dogłębnego projektu badawczego z zastosowaniem opisanej metodyki we współpracy z grupą ekspertów EUIPO.

Przybliża to pewien krajobraz przestępczości – coroczne strategiczne sprawozdanie z oceny zagrożenia przestępczością internetową (IOCTA), opracowywane przez Europejskie Centrum ds. Cyberprzestępczości (EC3) Europolu, zawiera przegląd pojawiających się zagrożeń i zmian w krajobrazie cyberprzestępczości. W 2020 r. zagrożeniami najwyższym priorytecie były inżynieria społeczna, oprogramowanie ransomware i inne formy złośliwego oprogramowania. Analizując działalność przestępczą, należy wziąć pod uwagę znaczenie elementu „cyber-” w cyberprzestępczości, ponieważ często ma on wpływ na prawie każdy jej aspekt. W niedawnym raporcie IOCTA 2021 Europol wymienił programy partnerskie ransomware wykorzystujące ataki w łańcuchu dostaw w celu włamania się do sieci dużych korporacji i instytucji publicznych oraz wdrażania nowych wielowarstwowych metod wymuszeń, wielowarstwowych ataków mobilnego szkodliwego oprogramowania i blokady usługi (DDoS) dla okuu. Dlatego badanie EUIPO także analizuje i wyjaśnia, w jaki sposób te zagrożenia są istotne w kontekście wzorów przemysłowych i praw autorskich.

Rozwój i ewolucję cyberprzestępczości należy również rozpatrywać w powiązaniu z niewłaściwym wykorzystywaniem sztucznej inteligencji, w tym w przestępstwach przeciwko własności intelektualnej wspomaganych przez sztuczną inteligencję. Złośliwe wykorzystanie sztucznej inteligencji zdecydowanie zwiększa wpływ cyberprzestępczości, ponieważ jest w stanie udoskonalić ataki socjotechniczne na dużą skalę. SI może być wykorzystywana między innymi do: •       złośliwego oprogramowania pobierającego dokumenty w celu zwiększenia skuteczności ataków;

• uniknięcia rozpoznawania obrazu i biometrii głosu;
• tworzenia ataków ransomware z inteligentnym ukierunkowaniem, unikaniem i zanieczyszczeniem danych poprzez identyfikowanie martwych punktów w regułach wykrywania;
• ulepszenia możliwości blockchain w przestępczości internetowej.

Walka z przestępstwami związanymi z własnością intelektualną również została uznana za priorytet w kontekście cyberbezpieczeństwa. W maju 2021 r. Rada Ministrów UE umieściła przestępczość w obszarze własności intelektualnej wśród 10 najważniejszych priorytetów w walce z przestępczością zorganizowaną, którymi należy się zająć w latach 2022–2025. 26 maja 2021 r. Rada przyjęła konkluzje określające priorytety UE na lata 2022–2025 w walce z poważną i zorganizowaną przestępczością za pośrednictwem europejskiej multidyscyplinarnej platformy przeciwko zagrożeniom przestępczym (EMPACT). Dlatego EUIPO postanowiło wykonać badanie oceny wpływu technologii sztucznej inteligencji zarówno na naruszanie, jak i egzekwowanie praw z rejestracji wzorów przemysłowych i praw autorskich.

Na szacunek i zainteresowanie zasługuje przyjęta metodyka badań, gromadzenie danych obejmowało bowiem różne etapy: analizę dokumentacji, wywiady i dyskusje w grupach fokusowych oraz analizę przypadku. Na początku projektu EUIPO ułatwiło kontakt z szeroką grupą ekspertów, których zaproszono do wniesienia wkładu w badania i ich wsparcia. Następnie badacze skontaktowali się z innymi ekspertami w celu uzupełnienia uzyskanych w ten sposób informacji.

Ogólnie rzecz biorąc, eksperci zostali wybrani na podstawie ich wiedzy i doświadczenia w zakresie samych technologii sztucznej inteligencji, naruszeń wzorów przemysłowych i utworów w rozumieniu prawa autorskiego oraz krajobrazu ich egzekwowania, a także (w szczególności) kwestii związanych ze stosowaniem sztucznej inteligencji w naruszaniu i egzekwowaniu praw. Wielu ekspertów dokonało przeglądu i skomentowało metodykę badania, a wszyscy z nich aktywnie wspierali badania, w tym poprzez udział w dyskusjach grupowych i wywiadach internetowych oraz przedstawianie studiów przypadków. Do jakich zatem wniosków doszedł Urząd UE ds. Własności Intelektualnej (EUIPO)?

Technologie sztucznej inteligencji przechodziły różne fazy od czasu ich początkowego rozwoju, sięgając późnych lat 40. i wczesnych 50. XX wieku, ale nadal nie ma powszechnie przyjętej i precyzyjnej definicji tego, czym jest sztuczna inteligencja. Jest powszechnie rozumiana jako poddziedzina informatyki, która skupia się na opracowywaniu systemów komputerowych mogących wykonywać zadania, które normalnie wymagałyby ludzkiej inteligencji.

Sztuczna inteligencja ma różne możliwości: od wykrywania, rozumowania i działania po ocenianie, a nawet przewidywanie.

Sztuczna inteligencja ma różne poddziedziny, z których każda ma swoje specyficzne aspekty oprócz pewnych wspólnych elementów. Te poddziedziny realizują szereg celów operacyjnych, w tym uczenie maszynowe, przetwarzanie języka naturalnego, widzenie komputerowe, mowę komputerową i systemy eksperckie. Obliczenia kwantowe, choć niekoniecznie są powiązane ze sztuczną inteligencją, mogą być wykorzystywane do zwiększania wydajności aplikacji sztucznej inteligencji, podczas gdy dająca się wytłumaczyć sztuczna inteligencja, obejmująca zestaw procesów i metod, umożliwia użytkownikom zrozumienie wyników generowanych przez algorytmy uczenia maszynowego, dzięki czemu łatwiej im zaufać.

Na tym tle badanie wykazało, że istnieje wiele możliwości, czynników napędzających, ograniczeń i obaw dotyczących wykorzystania sztucznej inteligencji do naruszania i egzekwowania wzorów przemysłowych i praw autorskich.

Sztuczna inteligencja ma kilka możliwości poprawy skuteczności wykrywania naruszeń praw własności intelektualnej oraz ich egzekwowania, ponieważ może być wykorzystywana do wykonywania wielu różnych funkcji, od wyczuwania, rozumowania i działania po ocenę, a nawet przewidywanie. Obecnie głównymi obszarami rozwoju sztucznej inteligencji są uczenie maszynowe, przetwarzanie języka naturalnego, wizja komputerowa, systemy eksperckie i wyjaśnialna sztuczna inteligencja. Wyjaśnialna sztuczna inteligencja cieszy się coraz większym zainteresowaniem ekspertów i decydentów. Inne technologie wspierane przez sztuczną inteligencję, takie jak obliczenia kwantowe, blockchain, drukowanie 3D, projektowanie generatywne, usługi w chmurze i robotyka, również mają ogromny potencjał. Sztuczna inteligencja może identyfikować i ustalać priorytety zagrożeń, natychmiast wykrywać złośliwe oprogramowanie w sieci, kierować reagowaniem na incydenty i wykrywać włamania, zanim one wystąpią. Na przy-kład uczenie maszynowe wyróżnia się jako kluczowa dziedzina sztucznej inteligencji, którą można wykorzystać do opracowania narzędzi organów ścigania, takich jak analiza dużych ilości informacji w celu wykrywania zagrożeń i identyfikowania botów socjotechnicznych, skanowanie obrazów, aby wykrywać fałszywe strony zawierające nielegalne treści, ulepszanie narzędzi do automatycznego rozpoznawania treści (ACR) i zapewnianie wglądu do znajdowania wzorców naruszeń.

Przetwarzanie języka naturalnego może służyć do analizowania i blokowania cyberataków, takich jak phishing, identyfikowania zachowań oszustów oraz tworzenia analizy korelacji mającej na celu szybką identyfikację naruszeń. Mowa komputerowa i widzenie komputerowe są również z powodzeniem wykorzystywane w tej dziedzinie. Niektóre z ich zastosowań obejmują rozpoznawanie wzorców, które służy przewidywaniu przyszłych naruszeń, wykrywanie marketingu towarów naruszających prawa oraz wykrywanie i analizę fałszywych logo lub innych obrazów. Obliczenia kwantowe można zastosować do ulepszenia narzędzi sztucznej inteligencji, umożliwiając im przetwarzanie większych ilości danych. Na przykład sztuczna inteligencja i obliczenia kwantowe mogą być wykorzystywane przez organy celne i organy ścigania do rozpoznawania wzorców w dużych zbiorach danych i identyfikowania podobieństw. Jednocześnie systemy eksperckie mogą być wykorzystywane przez organy ścigania do decydowania, która strategia jest bardziej odpowiednia do ochrony systemu przed określonymi słabymi punktami, w tym tymi związanymi z naruszeniem wzorów przemysłowych i praw autorskich.

Jeśli chodzi o motywatory, różne możliwości sztucznej inteligencji sprawiają, że jest ona atrakcyjna dla złośliwych aktorów. Sztuczna inteligencja może naśladować wiele czynności wykonywanych przez ludzi, a w niektórych przypadkach może przewyższać ludzkie możliwości pod względem wydajności i skalowalności. Co więcej, niektóre przestępstwa – przy wsparciu technologii AI – mogą być popełniane na znacznie większą skalę, dotykając jednocześnie tysięcy ofiar. Jak pokazuje metafora miecza obosiecznego, te same technologie mogą być wykorzystywane zarówno przez złośliwe podmioty, jak i do celów egzekwowania prawa, w tym w dziedzinie praw własności intelektualnej. Oszuści i grupy przestępcze wykorzystują lub mogą wykorzystywać te same techniki sztucznej inteligencji, których używają organy ścigania, aby pokonać środki bezpieczeństwa cybernetycznego i uniknąć wykrycia. Jest to znane jako „zagadka sztucznej inteligencji / cyberbezpieczeństwa”: w miarę jak sztuczna inteligencja dojrzewa i jest coraz częściej wykorzystywana w dziedzinie cyberbezpieczeństwa, zwiększają się również potencjalne wady tego postępu technologicznego. W tym względzie przeciwstawne uczenie maszynowe może pomóc wykryć i przezwyciężyć środki bezpieczeństwa cybernetycznego, w tym przełamywanie zabezpieczeń i tworzenie dynamicznego złośliwego oprogramowania w celu uniknięcia wykrycia. Technologie sztucznej inteligencji mogą być wykorzystywane do zwiększania skuteczności takich ataków, jak w przypadku wspieranego przez sztuczną inteligencję odgadywania haseł i łamania CAPTCHA. Ponadto można zastosować narzędzia do przetwarzania języka naturalnego do tworzenia teledysków typu deepfake, a narzędzia oparte na projektowaniu generatywnym mogą być wykorzystywane do tworzenia kopii naruszających prawa autorskie.

Warto także pamiętać, że za każdym algorytmem sztucznej inteligencji i jego praktycznymi wektorami zastosowań zawsze stoi człowiek. Wyjaśnialna sztuczna inteligencja, choć nie rozwiązuje wszystkich możliwych problemów, mogłaby być wykorzystywana przez organy ścigania w ramach zwiększonego nasycenia innowacyjnych narzędzi – w tym SI – w analizie i prognozowaniu, przy jednoczesnym lepszym spełnieniu przesłanek rzetelności, rozliczalności i przejrzystości. Wykorzystywanie sztucznej inteligencji w organach ścigania i sądownictwie powinno zawsze podlegać silnym zabezpieczeniom i nadzorowi ze strony człowieka poprzez wbudowaną, ludzką kontrolę.

Obecne ograniczenia sztucznej inteligencji obejmują w szczególności: jej zależność od dużej ilości wysokiej jakości danych treningowych, niemożność radzenia sobie z problemami długiego ogona (tj. dystrybucji danych); jej ograniczonej wszechstronności, zależności od konkretnych scenariuszy aplikacji oraz nieodłączne uprzedzenia twórcy sztucznej inteligencji. Bardziej wydajne algorytmy uczenia maszynowego mogą uczyć się złożonych nieliniowych relacji między danymi wejściowymi i wyjściowymi, ale aby to zrobić, wymagają dużej ilości wysokiej jakości danych – tutaj pomocne stają się zasoby urzędów patentowych oraz systemy danych służb celnych.

Maszyny muszą dążyć do dokładniejszego zrozumienia świata poprzez uczenie się percepcyjne i kognitywne, które umożliwi im symulowanie rzeczywistych scenariuszy, aby postrzegać informacje, a następnie przekształcać je w abstrakcyjną wiedzę poprzez uwagę, pamięć i rozumienie. Można to osiągnąć dzięki skrzyżowaniu, integracji i optymalizacji algorytmu oraz ciągłe doskonalenie badań. Ponadto pomimo szerszego wykorzystania innowacyjnych technologii w egzekwowaniu prawa, zgodnie z wywiadami przeprowadzonymi na potrzeby badania EUIPO, faktyczne wykorzystanie tych technologii przez władze publiczne do egzekwowania naruszeń wzorów przemysłowych i praw autorskich jest nadal niezaawansowane. Co więcej organy ścigania i organy celne będą musiały stale monitorować krajobraz nowych technologii, aby upewnić się, że są odpowiednio przygotowane i przeszkolone do stanięcia w szranki z nowymi możliwościami technologicznymi.

Wreszcie rozwój i stosowanie sztucznej inteligencji wzbudziło pewne obawy związane z etyką, prywatnością i prawami podstawowymi. Ponieważ sztuczna inteligencja i powiązane technologie są wykorzystywane do dokonywania ustaleń i przewidywania w obszarach o ogromnym znaczeniu, takich jak zwalczanie przestępczości, w tym przestępczości związanej z wzornictwem i prawami autorskimi, sztuczna inteligencja może wywierać głęboki wpływ na podstawowe prawa człowieka. Algorytmy sztucznej inteligencji opierają się na danych gromadzonych i przetwarzanych przez techno-logie, które w coraz większym stopniu otaczają nas w każdej minucie naszego życia.

Wielu ekspertów twierdzi, że algorytmy sztucznej inteligencji muszą być budowane tak, aby były zgodne z nadrzędnymi celami człowieka. Parlament UE w swojej niedawnej Rezolucji z dnia 6 października 2021 r. „w sprawie sztucznej inteligencji w prawie karnym i jej stosowania przez policję i organy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych” (2020/2016(INI)) wyraźnie stwierdził, że „sztuczna inteligencja nie powinna być postrzegana celem samym w sobie, ale jako narzędzie, którego ostatecznym celem jest zwiększenie dobrostanu, ludzkich możliwości i bezpieczeństwa”. W rezultacie podczas gromadzenia danych przez organy ścigania trzeba należycie uwzględnić podstawowe prawo człowieka do prywatności. Algorytmy i sztuczna inteligencja powinny być „etyczne i zaprojektowane”, bez wbudowanych uprzedzeń, w sposób gwarantujący maksymalną ochronę praw podstawowych. W tej samej rezolucji Parlament Europejski zachęca „europejskie zainteresowane strony, w tym państwa członkowskie i Komisję Europejską, do zapewnienia, poprzez współpracę międzynarodową, zaangażowania partnerów spoza UE w celu podniesienia standardów na szczeblu międzynarodowym oraz znalezienia wspólnego i uzupełniającego etyczne ramy w korzystaniu ze sztucznej inteligencji”. Dlatego EUIPO zachęca decydentów politycznych do aktywnego zaangażowania i wyznaczenia granic prawnych, w których te technologie mogą działać: „do oceny czynników wpływających na przewidywania modelu sztucznej inteligencji może być wymaga-na retroaktywna dekonstrukcja algorytmu”.

Innowacje, nowe technologie i sztuczna inteligencja to ważne obszary pracy Urzędu UE ds. Własności Intelektualnej. Plan strategiczny EUIPO do 2025 r. ma na celu świadczenie usług ukierunkowanych na klienta i przyczynienie się do wzmocnienia systemu własności intelektualnej, skutecznego egzekwowania i lepszego zrozumienia praw własności intelektualnej w globalnym i coraz bardziej cyfrowym środowisku poprzez budowanie i promowanie zrównoważonych sieci, a tym samym wspieranie konkurencyjności, innowacji i kreatywności w UE.

Plan strategiczny do 2025 r. przewiduje trzy „strategiczne czynniki napędowe”. Pierw-szy koncentruje się na „połączonym, wydajnym i niezawodnym systemie własności intelektualnej na potrzeby rynku wewnętrznego”, a drugi jest poświęcony „zaawansowanym usługom ukierunkowanym na klienta”. Trzeci, zatytułowany „dynamiczne zestawy umiejętności organizacyjnych i innowacyjne miejsce pracy z wyboru”, obejmuje cel szczegółowy poświęcony innowacjom i sztucznej inteligencji, co ma stano-wić wielką szansę dla przedsiębiorstw.

Celem EUIPO jest poszukiwanie dalszych możliwości wykorzystania przez Urząd jego obecnych rozwiązań opartych na sztucznej inteligencji w wielu różnych potrzebach instytucjonalnych, w tym w formalnościach urzędowych, klasyfikacji, wyszukiwania obrazów, porównywania towarów i usług oraz chatbotów. W tym celu EUIPO zamierza zastosować techniki uczenia maszynowego, przetwarzania języka naturalnego i głębokiego uczenia się. Z kolei procesy kontroli jakości wydawanych orzeczeń i decyzji ekspertów zostaną przeprowadzone, aby uniknąć najczęstszych pułapek wdrażania uczenia maszynowego, a mianowicie dyskryminacji, podatności na nadużycia, naruszenia prywatności, niewykonania i braku możliwości wyjaśnienia.

Podsumowując, w badania i rozwój sztucznej inteligencji wraz z technologiami uczenia maszynowego inwestowane są ogromne środki i przewiduje się, że trend ten utrzyma się w ciągu najbliższych lat. W związku z tym można spodziewać się wzrostu dostępności i wykorzystania tych narzędzi i technologii, zarówno do celów legalnych, jak i nielegalnych. Szeroka gama narzędzi i technologii związanych ze sztuczną inteligencją jest obecnie – lub potencjalnie – wykorzystywana do projektowania i naruszania wzorów przemysłowych oraz egzekwowania prawa (badanie EUIPO przedstawia wie-le interesujących casusów w tym zakresie). Istnieje zatem wyraźna potrzeba lepszego zrozumienia, większej świadomości i zwiększonych zdolności ze strony wszystkich zainteresowanych stron, w tym decydentów, podmiotów zajmujących się ochroną własności intelektualnej, przedsiębiorstw i organów ścigania.